Korrupsiya və elmi inkişaf: çağırışlar və perspektivlər

Bu gün elmin inkişafı cəmiyyətin tərəqqisinin, iqtisadi gücünün və texnoloji üstünlüyünün əsas amillərindən biri kimi çıxış edir. Lakin elmi inkişafın qarşısında duran əsas əngəllərdən biri korrupsiyadır.

Elmi mühitdə korrupsiya sadəcə maliyyə vasitələrinin mənimsənilməsi ilə məhdudlaşmır. O, həmçinin elmi nəticələrin saxtalaşdırılması, tədqiqatların məqsədli yönləndirilməsi, akademik pillələrin qeyri-qanuni əldə olunması və digər yollarla da özünü göstərir.

Bu yazıda korrupsiyanın elmi inkişafa necə təsir etdiyi, bu sahədə mövcud çağırışlar və onları aradan qaldırmaq üçün perspektiv yollar müzakirə olunur.

1. Elmi Sistemlərdə Korrupsiyanın Növləri

1.1. Qrant və layihə korrupsiyası

Elmi fondların və layihələrin maliyyələşdirilməsində korrupsiya halları nəticəsində resurslar əslində ehtiyacı olan və potensiallı alimlərə deyil, şəxsi əlaqələri olanlara verilir.

1.2. Plagiat və akademik saxtakarlıq

Tədqiqat materiallarının başqasından oğurlanması, saxta jurnallarda nəşr olunan məqalələr və statistik məlumatların qəsdən manipulyasiyası – bunların hamısı elmi nəticələrin etibarlılığını zədələyir.

1.3. Akademik titul və vəzifələrin alınması

Professor, dosent və s. elmi adların qeyri-qanuni yollarla əldə olunması, dissertasiya müdafiələrində qeyri-obyektivlik akademik sistemin deqradasiyasına gətirib çıxarır.

1.4. Təhsil müəssisələrində korrupsiya

Müəllimlər tərəfindən tələbələrdən rüşvət alınması, qiymətlər artırılması və saxta diplom verilməsi təhsil sistemini və gələcək elmi kadrların keyfiyyətini ciddi şəkildə zədələyir.

2. Korrupsiyanın elmi inkişafa təsirinin dərin təhlili

2.1. Elmi kadrların demotivasiya olunması

Ədalətsiz mühitdə çalışan alimlər motivasiyalarını itirir, yeni ideyaların formalaşması zəifləyir, beyin axını (brain drain) artır.

2.2. İnnovasiya ekosisteminin məhv edilməsi

Yaradıcılıq və innovasiya ancaq şəffaf və ədalətli mühitdə inkişaf edə bilər. Korrupsiya isə bu mühiti zəhərləyir.

2.3. Qlobal elmi əməkdaşlıqda etibarın itirilməsi

Beynəlxalq tədqiqat fondları korrupsiyaya bulaşmış qurumlara maliyyə dəstəyi göstərməkdən çəkinir. Bu isə beynəlxalq layihələrə inteqrasiyanı məhdudlaşdırır.

2.4. İctimai inamın azalması

Cəmiyyət elmi mübahisələri və nəticələri ciddi qəbul etmir, çünki “elmi rütbə”lərin necə əldə olunduğu ilə bağlı bəzi şübhələr yaranır.

3. Beynəlxalq təcrübələr və nümunələr

3.1. Skandinaviya ölkələri

Norveç, İsveç və Finlandiya kimi ölkələrdə elmi layihələrin maliyyələşdirilməsi tam rəqəmsallaşdırılıb. Bütün qərarlar ictimaiyyətə açıqdır. Etik komitələr çox güclüdür və plagiat halları dərhal cəzalandırılır.

3.2. Cənubi Koreya

Elmdə korrupsiya ilə mübarizə məqsədilə xüsusi "Elmi etika ofisi" yaradılıb. Burada saxtalaşdırılmış nəticələrin cəmiyyətə təqdim edilməsi cinayət məsuliyyəti daşıyır.

3.3. Azərbaycanın vəziyyəti

Son illərdə Azərbaycan Respublikası Elmin İnkişafı Fondu, Təhsil Nazirliyi və Elm və Ali Təhsil üzrə Dövlət Agentliyi tərəfindən korrupsiya ilə mübarizə istiqamətində islahatlar aparılsa da, akademik etikaya əməl olunması məsələsi hələ də ciddi problemlərdən biri olaraq qalır.

4. Perspektivlər və təkliflər

4.1. Rəqəmsal şəffaflıq sistemləri

Layihələrin qəbulu, ekspertiza və nəticələrin qiymətləndirilməsi tam rəqəmsallaşdırılmalı, ictimaiyyətə açıq şəkildə təqdim olunmalıdır.

4.2. Güclü elmi etika komitələrinin yaradılması

Təhsil müəssisələrində etik qaydalara nəzarət edən, plagiat və digər saxtakarlıqları araşdıran komitələr effektiv işləməlidir.

4.3. Beynəlxalq akkreditasiyalı jurnalların dəstəklənməsi

Alimlərin yüksək impakt faktorlu jurnallarda nəşr olunması təşviq edilməli və plagiat yoxlamaları institusional şəkildə təşkil olunmalıdır.

4.4. Gənc tədqiqatçılar üçün imkanların genişləndirilməsi

Xüsusilə gənc alimlərə qrantlar, xarici təcrübə proqramları, mentorluq və inkubasiya mərkəzləri ilə dəstək verilməlidir.

4.5. Cəmiyyətin iştirakı və ictimai nəzarət

Elmi sahədə korrupsiya ilə mübarizə yalnız dövlət qurumlarının deyil, vətəndaş cəmiyyətinin də iştirakı ilə mümkündür. Bu məqsədlə QHT-lərin rolu artırılmalıdır.

Elmin inkişafı hər bir ölkənin strateji məqsədlərindən biri hesab olunur. Lakin bu inkişaf prosesi yalnız intellektual potensial və maliyyə resursları ilə deyil, həm də idarəetmə mexanizmlərinin dürüstlüyü ilə sıx bağlıdır. Korrupsiya bu sahədə inkişafı əngəlləyən əsas amillərdən biridir.

Korrupsiyanın elmdə təsir forması

Korrupsiya elmi mühitdə bir neçə formada özünü göstərir:

Qrant və layihələrin qeyri-şəffaf bölüşdürülməsi;
Akademik titulların tanışlıqla verilməsi;
Plagiat və saxta nəşrlər;
Elmi jurnallarda saxtalaşdırılmış ekspertizalar.
Bu hallar elmi nəticələrin etibarlılığını şübhə altına alır və cəmiyyətin elmə olan inamını sarsıdır.

Beynəlxalq Təcrübələr

Müxtəlif ölkələrin uğurlu təcrübələri göstərir ki, şəffaf idarəetmə mexanizmləri və güclü etik komitələr korrupsiyanın qarşısını almaqda mühüm rol oynayır. Skandinaviya ölkələrində rəqəmsal sistemlər vasitəsilə bütün qərarlar ictimaiyyətə açıq edilir. Cənubi Koreyada isə elmi etik pozuntulara qarşı hüquqi cəzalar tətbiq olunur.

Azərbaycan konteksti

Azərbaycanda elm sahəsində islahatlar həyata keçirilsə də, korrupsiya və akademik saxtakarlıq halları hələ də müşahidə olunur. Bu problemlər yeni nəsil alimlərin yetişməsinə, beynəlxalq əməkdaşlıqlara qoşulma imkanlarına və elmi məhsuldarlığa mənfi təsir göstərir.

Perspektivlər və Təkliflər

Rəqəmsal qrant idarəetmə platformalarının tətbiqi
Elmi etik komitələrin yaradılması və gücləndirilməsi
Plagiat yoxlama sistemlərinin məcburi tətbiqi
Gənc alimlər üçün şəffaf və açıq müsabiqələrin təşkili
Beynəlxalq standartlara uyğun nəşr siyasətinin təşviqi
Korrupsiya elmi inkişaf üçün ciddi təhlükədir. Elmi mühitin sağlamlaşdırılması üçün yalnız hüquqi tənzimləmələr deyil, həm də ictimai maarifləndirmə, etik dəyərlərin təşviqi və şəffaf idarəetmə zəruridir. Elmə olan inamın bərpası və ölkənin intellektual potensialının dəyərləndirilməsi üçün bu istiqamətdə kompleks tədbirlər həyata keçirilməlidir.
Korrupsiya yalnız iqtisadi resursların itməsi demək deyil – bu, həm də cəmiyyətin gələcək inkişaf potensialının məhv olması deməkdir. Elmi inkişafın dayanıqlı və keyfiyyətli olması üçün şəffaflıq, etik dəyərlər və ədalətli idarəçilik mütləq şərtlərdir. Korrupsiyanın qarşısını almaq üçün yalnız qanunvericilik kifayət deyil – həm də ictimai rəyin formalaşması, maarifləndirmə, vicdanlı elmi liderlərin yetişdirilməsi zəruridir.

Kamran Ramazanlı

AR Elm və Təhsil Nazirliyinin akademik H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Həmkarlar Təşkilatının sədri