Ədəbi dilin saflığının qorunmasında jurnalistlərin məsuliyyəti nədən ibarətdir?

Dilin keşiyində durmaq, qayğısını çəkmək vətənin mühafizəsində durmaq qədər şərəflidir

Azərbaycan dilinin saflığının qorunmasında bu gün media çox böyük rol oynayır. Çünki hazırda dilə yeni sözlər əsasən media üzərindən gəlir. Bu, davamlı olaraq sosial mediaya da öz təsirini göstərməyə başlayır. Dil mənəviyyat məsələsidir. Dili süni yollarla, zorla müasirləşdirmək olmaz. Dil özü-özünü inkişaf etdirən milli-mənəvi dəyərdir. Dilin keşiyində durmaq, qayğısını çəkmək vətənin mühafizəsində durmaq qədər şərəflidir. Dili mühafizə etmək hər bir vətəndaşın borcudur. Ana dilimiz bizim milli-mənəvi sərvətimizdir. Biz dilimizi qorumalıyıq. Xüsusən mətbuat işçiləri öz xəbər və məqalələrində buna fikir verməlidirlər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dilin dəyərlərini çiyinlərində daşıyan media həm də lokomotiv rolunu oynayır. KİV nümayəndələri hər zaman söz və ifadələrin işlədilməsinə məsuliyyətlə yanaşmalıdırlar. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzinin direktoru professor Sevinc Əliyevanın sözlərinə görə, Mərkəz mediada ədəbi dilin saflığının qorunması, düzgün tətbiqinin təmin edilməsi istiqamətində illərdir, mühüm tədbirlər həyata keçirir: “Mərkəz 2023-cü ildə respublikada fəaliyyət göstərən saytları 2-ci dəfə monitorinqə cəlb edib və 52 saytda ədəbi dil normalarının pozulması hallarına aid xeyli sayda fakt aşkarlanıb. Statistika göstərir ki, saytlar üzərində ilk dəfə aparılmış monitorinqə nisbətən müəyyən irəliləyişlər olsa da, vəziyyət hələ də qənaətbəxş deyil”.

Professor qeyd edib ki, geniş tamaşaçı auditoriyasına malik olan televiziya məkanında nitq qüsurları xüsusilə yolverilməzdir: “Mərkəz 2022-ci ildə televiziya kanallarının dili üzərində monitorinq aparıb və “Televiziyaların dili monitorinq aynasında” adlı hesabat kitabını dərc etdirib. 12 televiziya kanalının monitorinqinə həsr olunmuş kitabda aparıcı, müxbir, ekspert və qonaqların nitqində müşahidə edilmiş norma pozuntuları, üslub və ifadə yanlışlıqları, eləcə də titrlərdə və dublyaj olunmuş filmlərdə yol verilmiş xarakterik səhvlər qeydə alınıb. Monitorinq zamanı kobud orfoepik qüsurlara, səslərin öz məxrəcindən kənar tələffüzünə, vurğunun yerində işlədilməməsi hallarına, təəssüf ki, tez-tez rast gəlinib. Yanlış işlədilən söz və ifadələr, qrammatik forma və əlaqələr, dilimizdə qarşılığı olduğu halda istifadə olunan əcnəbi leksik vahidlər, dilimizə yad olan intonasiya və cümlə tipləri də norma pozuntuları kimi qeydə alınıb.

Günümüzdə radio düzgün danışıq qaydalarını təbliğ edən nitq mədəniyyəti tribunası olduğundan radio kanallarının aparıcıları dövlət dilini mükəmməl bilməli, səlis nitqə malik olmalı və ədəbi dil normalarına əməl etməlidirlər. Dinləyici ilə təsirli və aydın ünsiyyət qurmaq, informasiyanı daha anlaşıqlı çatdırmaq üçün də sadalananlar zəruri amillərdir. Bütün bunları nəzərə alaraq, Mərkəz 2022-ci ildə respublikada fəaliyyət göstərən 11 radio kanalını monitorinqə cəlb edib. Aparıcı və qonaqların nitqindən qeydə alınmış 4500-ə yaxın dil faktından 3484-ü hesabata daxil olunub.

Dilin inkişafında çap mediasının rolu danılmazdır. Qəzetlərdə ədəbi dil normalarından sapma hallarının müşahidə edilməsi bu sahədə də monitoriqin aparılmasını labüd edib. 2022-ci ildə ölkədə nəşr olunan müxtəlif qəzetlər monitorinqə cəlb olunub, bir sıra orfoqrafik, leksik, qrammatik norma pozuntuları, eləcə də üslub və ifadə yanlışlıqları qeydə alınıb”.

Sevinc Əliyeva bildirib ki, əvvəlki illərlə müqayisədə istər televiziya kanallarında, istərsə də medianın digər qollarında müəyyən inkişaf izlənsə də, bir çox problemlər hələ də öz həllini tapmayıb: “Bu gün media sahəsinə yeni gələn hər bir şəxs özü ilə yeni danışıq tərzi də gətirir. Əlbəttə, jurnalistin maraqlı ifadə formalarından istifadə etməsi, öz fərdi üslubunu yaratması təqdirəlayiqdir. Lakin bu zaman ədəbi dil normalarının gözlənilməsi, nitqin düzgünlüyünün və səlisliyinin təmin edilməsi vacib şərtlərdəndir. Media həm də təbliğat vasitəsidir. Məsələn, insanlar medianın dilində tez-tez rastlaşdıqları hər hansı bir nitq qüsurunu norma kimi qəbul edib işlədə bilərlər. Bu isə məsələyə ciddi yanaşma tələb edir. Media nümayəndələrinin təlimlərdə iştirak edərək nitq vərdişlərini təkmilləşdirmələri bu istiqamətdə vacib addımdır. Biz bütün televiziya kanallarına təlimlərlə bağlı tövsiyələrimizi vermişik. Unutmaq olmaz ki, dilimizin saflığını qorumaq, onu düzgün tətbiq və təbliğ etmək hər birimizin borcudur”.

Ümumiyyətlə, mediada bu kimi problemlərin konkret təzahürlərinin ictimailəşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bunun Azərbaycan ədəbi dilinin saflığının qorunması üçün jurnalistlərin yazılarına daha da məsuliyyətlə yanaşmasına ciddi təsiri var.

Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi olduqca zəngindir. Bu baxımdan da digər xalqların nümayəndələri tərəfindən rahatlıqla öyrənilir. Dilimizə ərəb və fars, rus və Avropa dillərinin böyük təsirinə baxmayaraq, dilimiz həm klassiklərimiz, həm də yazıçı və mətbuat nümayəndələri tərəfindən qorunmuş, eyni zamanda inkişaf etdirilmişdir. Bu baxımdan Mirzə Ələkbər Sabirin yardacılığı və söz dünyası xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Məhz Sabir yaradıcılığı öz çevikliyi və milliliyi ilə seçilən, eyni zamanda sevilən və hər zaman maraqla oxunacaq zəngin bir xəzinə hesab oluna bilər.

Cavid Şahverdiyev

Yazı Mirzə Ələkbər Sabir Fondunun Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Sabir irsi və Azərbaycan ədəbi dilinin təbliği” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.