“Zəngəzur Türk dünyasını parlayan ulduzu ola bilər”
Ayşegül Ketenci: “Dəhlizin açılması ilə gərginliklər yeni işgüzar əlaqələrlə əvəzlənəcək”
Avrasiya.net xəbər verir ki, beynəlxalq əlaqələr üzrə eksperti Ayşegül Ketenci Zəngəzur dəhlizinin açılması və onun bölgəyə təsirləri ilə bağlı “Anadolu” agentliyində üç suala cavab yazıb.
Zəngəzur dəhlizinin açılması nə üçün vacibdir?
2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi Azərbaycanın mütləq üstünlüyü ilə başa çatdıqda regionda qüvvələr balansının yenidən formalaşmasına yol açıldı. Müharibədən sonra imzalanan müqavilədə Ermənistanın 30 ilə yaxındır ki, işğal altında saxladığı torpaqlardan çıxacağı nəzərdə tutulurdu və burada yaradılacaq etimad mühiti sayəsində yeni nəqliyyat dəhlizlərinin həyata keçiriləcəyi bildirilirdi. Azərbaycanla Naxçıvan arasında açılacaq yeni nəqliyyat əlaqəsi bu müqavilənin ən mühüm maddələrindən biri idi. İş o yerə çatdı ki, Orta Asiyadan Azərbaycana çatan nəqliyyat dəhlizləri bu məqamda bıçaq kimi kəsildi və Azərbaycanın Naxçıvanla, sonra isə Türkiyə ilə əlaqəsinin qarşısı alındı. Nəqliyyat dəhlizinin bərpası uzun və məşəqqətli prosesdir. Lakin bu baş verərsə, yuxarıda qeyd olunan marşrut üzrə fasiləsiz olaraq Mərkəzi Asiya ilə Avropa arasında Xəzər və Türkiyədən keçəcək marşrut həyata keçiriləcək. Belə olan halda Türkiyənin təkcə Azərbaycanla deyil, bütün Yaxın Şərqlə ticarət həcmi söz mövzusu ola bilər. Zəngəzur dəhlizinin reallaşması ilə Türk dünyasının ticari, logistik və siyasi əlaqələri güclənəcək. Zəngəzur Türk dünyasının parlayan ulduzu olma potensialına malikdir.
Dəhlizdə hansı aktyorlar və hansı məqsədlərlə çıxış edirlər?
Zəngəzur bir çox ölkələrin maraq dairəsində olan coğrafiyada yerləşir. Bu çox mürəkkəb tənliyin ən mühüm cəhətləri; İran, Ermənistan, Azərbaycan, Rusiya və Türkiyə.
Türkiyə ilə Azərbaycan arasında çoxillik dostluqdan əlavə, Azərbaycan qazı TANAP sayəsində Türkiyə üzərindən Avropaya nəql edilir və beləliklə, sevgi bağı iqtisadi əlaqələrlə möhkəmlənir. Bir yanda Ermənistanı məğlub edən, işğal altındakı torpaqlarını azad edən, TANAP sayəsində Türkiyəyə və Avropaya qaz göndərə bilən, bir çox ölkələrlə əlaqələrini gücləndirməyə çalışan, xüsusən də Türk Dövlətləri Təşkilatındakı effektivliyi olan Azərbaycan var. Digər tərəfdən, Məhsə Əmini hadisələri ilə dərindən sarsılan qeyri-dövlət aktorları, nüvə enerjisi araşdırmaları, regional inkişaflara yaxın əlaqə kimi bir çox fərqli faktorla bölgədə hakim güc olmaq üçün bir çox ölkədə etirazlara şahidlik edən, ölkənin bəzi hissələrinə embarqolar ucbatından öz karbohidrogen ehtiyatlarını istədikləri kimi dünya bazarlarına aça bilməyən İran var. Yəni iki həmsərhəd aktyor öz yaxın coğrafiyasında təsir dairəsi yaratmağa çalışır.
Özünü regional güc kimi görən İran Azərbaycanın orada yaşayan azərilər üçün cazibə mərkəzinə çevriləcəyindən ehtiyat edir və Zəngəzurun açılması ilə Ermənistanla əlaqəsini kəsdiyi üçün onun Qara dənizlə əlaqəsinin qarşısının alınacağını gözləyir. Bu vəziyyət İranın zərərinə sərhəd dəyişikliyi və geostrateji reqressiya kimi qiymətləndirilir. İran üçün bu, Qara dənizə və Rusiyaya çata bilməmək, Qafqazda təsirini azaltmaq və Kəmər-Yolda tranzit ölkə olmaq gücünü itirmək kimi qəbul edilir. İranın bütün bu təsəvvürləri və arqumentləri bir yana, Zəngəzurla bağlı təşvişin əsas səbəbi Azərbaycan və Türkiyənin regionda fəallaşması qorxusudur. İkinci Qarabağ müharibəsində Türkiyə və Azərbaycan arasında həmrəylik və hərbi əməkdaşlıq sayəsində iki aktor regionda yüksələn güclər kimi seçilir. Bu konyukturada görünür ki, İran regionda qüvvələr balansının öz zərərinə dəyişməsini istəmir və ritorikasını kəskinləşdirir. İkinci Qarabağ Qələbəsindən sonra imzalanan müqavilənin 9-cu maddəsində Rusiyanın Zəngəzur dəhlizinə nəzarət etməsi müddəası var.
Dəhlizin açılması nəyi dəyişəcək?
Zəngəzur dəhlizində bir çox aktyorların maraq dairələri fərqli olduğundan, maraqların toqquşması coğrafiyada da gərginliyin artmasına səbəb olur. Zəngəzurun açılması bütün region ölkələrin bir-biri ilə və digər coğrafiyalarla əlaqəsini asanlaşdıracaq, ticarət və logistika əlaqələrinin güclənməsi, rifahın artması ilə paralel olaraq gərginliklər yeni işgüzar əlaqələrlə əvəzlənəcək. Transxəzər Nəqliyyat Marşrutunun (CTN) və Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizinin (INSTC) inkişafı Avrasiyanın təchizat xətlərinin və tranzit mövqeyinin gücləndirilməsi deməkdir. Sözügedən faydaları əldə etmək üçün bölgədəki bütün ölkələr üçün faydaların ön plana çıxacağı bir diskurs inkişaf etdirmək lazımdır. Bundan əlavə, heç bir regional aktoru kənarda qoymadan kommersiya və siyasi əlaqələrin sağlam düşüncə çərçivəsində inkişaf etdirilməsi yolları ilə yeni ideyalar və həll təklifləri həyata keçirilə bilər.
Zəngəzurun gələcəyi və burada təhlükəsizliyin necə təmin ediləcəyi bölgə ölkələrinin gündəmində olması önəmlidir. Zəngəzur Türk Dünyasının parlayan ulduzu ola bilər, amma potensialını ortaya çıxarmaq üçün kölgələri və qeyri-müəyyənlikləri aradan qaldırmaq lazımdır. Tarixi türk yurdu olan bu coğrafiyanı parlayan ulduza çevirmək; bu, regionda zənginliyin, firavanlığın və çoxşaxəli əməkdaşlığın inkişafı və davamlılığı ilə birbaşa bağlıdır.
