Anadoluda Taxta Hipostil Məscidlər UNESCO-nun Dünya İrs Siyahısında
Quruluşlarında ağac oymaları və əl işlərinin istifadə edilməsi ilə tanınan Orta əsr Anadolunun Taxta Hipostil Məscidləri, Türkiyənin Qordiondan sonra UNESCO-nun Dünya İrs Siyahısına əlavə edilən daha bir irsi oldu. 10-25 sentyabr 2023-cü il tarixində Səudiyə Ərəbistanı Krallığının Ər-Riyad şəhərində keçirilən UNESCO-nun Ümumdünya İrs Komitəsinin Genişləndirilmiş 45-ci sessiyasında bu məscidlər Dünya İrs Siyahısına daxil edilib. Siyahıdakı taxta məscidlər daxil olmaqla Türkiyənin Dünya İrs Siyahısına daxil edilən abidələrinin sayı 21-ə çatdı.
Anadolunun Taxta Hipostil Məscidlərinin ən yaxşı nümunələri kimi önə çıxan tarixi məscidlər həm də Türkiyənin Dünya İrs Siyahısında qeydə alınan ilk silsilə mədəniyyət obyektləri oldu. Bu silsilə əmlak Anadoluda 13-cü əsrin sonu və 14-cü əsrin ortaları arasında tikilmiş və hər biri indiki Türkiyənin fərqli əyalətlərində yerləşən beş hipostil məsciddən ibarətdir. UNESCO siyahısında olan məscidlər arasında Konyadakı Beyşehir Eşrefoğlu Məscidi, Eskişehirdəki Sivrihisar Ulu Məscidi, Kastamonuda Kasabaköy Mahmut bey Məscidi, Ankaradakı Ahi Şerafeddin Məscidi və ya Arslanhane və Afyonkarahisar Ulu Məscidi var.
Fərqli bölgələrdə yerləşmələrinə baxmayaraq, bu məscidlər ümumi texniki xüsusiyyətləri nümayiş etdirir. UNESCO-ya görə, məscidlərin fərqli memarlıq dizaynı düz taxta tavanı və damı dəstəkləyən taxta daxili sütunlar (“hipostil”) ilə hörgüdən tikilmiş xarici bina zərfini özündə birləşdirir. Onlar həm də mürəkkəb ağac üzərində oyma və əl işləri ilə seçilirlər. Məscidlər həndəsi formalarda kəsilmiş xırda ağac hissələrinin bir-birinə birləşdirilərək böyük bir səth əmələ gətirdiyi bəzək sənəti üsulu olan “kündekari” texnikası ilə hazırlanmış minbərləri, “kələm işi” adlanan bəzək əşyaları və onların qapılarında, sütun başlıqlarında, tavan tirlərində ağac oymaları ilə möhtəşəm dülgərlik bacarığı və estetika nümayiş etdirir. Orta əsrlərdən bu günə qədər yaxşı qorunmuş bu tarixi tikililər Anadolu həyatını və mədəniyyətini əks etdirir.
UNESCO-nun Siyahısında Otantik Məscidlər
Beyşehir Eşrefoğlu Məscidi Anadolunun taxta sütunlu və kirişli məscidləri arasında ən böyüyüdür. 1296-1299-cu illər arasında tikilən məscid Səlcuqlular dövrünün daş və ağac sənətinin möhtəşəmliyini əks etdirir. Bu, çoxsaylı Səlcuqlu məscidlərində görülən bütün xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirir: çoxsaylı taxta sütunlar, bütünlükdə taxta və “kələm işi” motivləri ilə bəzədilmiş tavan və tamamilə ağacdan hazırlanmış minbər.
Sivrihisar Ulu Məscidi Anadoluda taxta sütunlu böyük məscidlər arasında nadir nümunədir. 2500 nəfərin eyni vaxtda ibadət edə biləcəyi səkkiz əsrlik Sivrihisar Ulu Məscidin dörd giriş qapısı və 67 taxta dirəklə daşınan damı var. Bu sütunların yuxarı hissələrini kələm işi motivləri bəzəyir. Məscid həm də həndəsi və nəbati ornamentlərlə bəzədilmiş qoz ağacı minbəri ilə göz oxşayır.
Səlcuqluların (Anadolu Səlcuqlu Dövləti) tənəzzülü nəticəsində qurulan bəyliklərdən biri olan Çandar bəyliyi dövründə 1366-cı ildə inşa edilən Kasabaköy Mahmut bey Məscidi Anadoluda taxta məscidlər arasında özünəməxsus yer tutur. Tək bir mismardan belə istifadə edilmədən tikilməsi, özünəməxsus interyeri və taxta quruluşu ilə diqqət çəkir. İncəsənət şah əsəri olan məscidin portalı hazırda Kastamonu Diyarşünaslıq Muzeyində saxlanılır. Orijinal portalın nüsxəsi yerində quraşdırılmışdır.
Arslanhane adı ilə də tanınan Ahi Şerafeddin Məscidi kənardan çox sadə görünməsinə baxmayaraq, səkkiz əsrlik tarixi olan əhəmiyyətli bir əsərdir. XIII əsrin əvvəllərində tikilmiş məscidin şərqində yerləşən türbə kompleksinin divarına basdırılmış qədim şir heykəlinə görə türkcə aslan sığınacağı mənasını verən Arslanhane adlandırılmışdır. Birmərtəbəli məscid 24 taxta dirəyi və mərmər sütun başlıqları vasitəsilə daş materialın ağacla harmoniyasını ortaya qoyur.
Şəhərin ən böyük məscidlərindən biri olan Afyonkarahisar Ulu Məscidi 1272-1277-ci illər arasında tikilmişdir. Məscid şirli kirəmitli taxta və kərpic memarlığı ilə Səlcuqlu dövrünün bənzərsiz nümunələrindən biridir. Onun taxta dirəkli damı, başlıqları usta sənətkarlar tərəfindən hazırlanmış 40 taxta sütunla dəstəklənir.
Anadolunun Səlcuqlu və Osmanlı taxta məscidləri mismarsız ağac istifadəsi və əl işi motivləri ilə dini memarlığın nadir nümunələrindəndir. Taxta damlı və taxta sütunlu məscidlərin inşası ənənəsi Osmanlı dövrünün mərkəzindən uzaq bölgələrdə 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdir. 
Bu unikal məscidləri tematik marşrut üzrə ziyarət etmək də olar: https://faith.goturkiye.com/authentic-wooden-mosques
