Ziyalı qadınların tarixi yaddaşı, humanist mövqeyi və gələcəyə çağırışı

22 dekabr: “Böyük Yol”un akademik və siyasi mərhələsi

“Böyük yolun davamı” anlayışı bir metafora olmaqla yanaşı, yarımçıq qalmış tarixi prosesin, pozulmuş hüquqların və susdurulmuş həqiqətlərin davamını ifadə edir. Bu yol XX əsrin əvvəllərində zorla qırılan, deportasiyalarla kəsilən, yaddaşdan silinməyə çalışılan türk varlığının siyasi və hüquqi reabilitasiyası yoludur.

Bakı Dövlət Universitetində Qərbi Azərbaycan İcması ilə birgə keçirilən elmi-praktiki konfrans da göstərir ki, artıq bu mövzu:
• təkcə ailə xatirələri səviyyəsində deyil,
• yalnız emosional diskursda deyil,
• akademik, hüquqi və institusional müstəvidə müzakirə olunur.

Bu isə “Böyük yol” un yeni mərhələyə keçdiyini göstərir.

Qərbi Azərbaycan: Coğrafi anlayışdan milli yaddaşa

Qərbi Azərbaycan anlayışı ilk baxışda coğrafi termin kimi qəbul edilə bilər. Lakin bu anlayışın mahiyyəti sırf xəritə üzərində müəyyən edilmiş ərazi çərçivəsindən qat-qat genişdir. Qərbi Azərbaycan, hər şeydən əvvəl, Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşında, kollektiv şüurunda və mədəni identikliyində dərin iz buraxmış bir sivilizasiya məkanıdır. Bu anlayışın arxasında yalnız torpaq deyil, insan taleləri, mədəni irs, sosial münasibətlər və siyasi proseslər dayanır.

Tarixi mənbələr göstərir ki, indiki Ermənistan Respublikasının ərazisi uzun əsrlər boyu azəri türklərinin kompakt yaşadığı, dövlətçilik, iqtisadiyyat və mədəniyyət baxımından formalaşdığı məkan olmuşdur. İrəvan xanlığı bu baxımdan təkcə inzibati-siyasi qurum deyil, Azərbaycan siyasi-mədəni tarixinin mühüm dayaqlarından biri idi. İrəvan şəhəri isə XIX əsrin əvvəllərinədək azəri türklərinin etnik və mədəni baxımdan üstünlük təşkil etdiyi şəhər olmuşdur. Bu ərazilərdə mövcud olmuş yüzlərlə türk kəndi, məscidlər, qəbiristanlıqlar, körpülər, karvansaralar və yaşayış məskənləri yerli azəri türk əhalinin tarixi varlığının maddi sübutlarıdır. Toponimlər çay adları, dağ adları, kənd və yaylaq adları Azərbaycan dilinin və mədəniyyətinin bu ərazilərdəki dərin köklərini təsdiqləyən ən davamlı yaddaş elementləridir.

Bu gün Qərbi Azərbaycan dedikdə artıq: fiziki olaraq itirilmiş məkan, lakin mənəvi olaraq qorunmuş yaddaş nəzərdə tutulur. Çünki deportasiya olunan əhali öz evlərini itirsə də, xatirələrini, kimliyini və mənsubiyyət hissini itirməmişdir. Nəsildən-nəslə ötürülən ailə hekayələri, kənd adları, ata-baba yurdları haqqında danışılan xatirələr Qərbi Azərbaycanı yaşayan milli yaddaş fenomeninə çevirmişdir.

Məhz bu baxımdan Qərbi Azərbaycan məsələsi yalnız tarixçilərin araşdırma mövzusu deyil. Bu, eyni zamanda: siyasi identiklik, milli təhlükəsizlik, tarixi ədalət məsələsidir. Çünki milli yaddaşı olmayan xalq gələcəyini də sağlam şəkildə qura bilməz.

Beləliklə, Qərbi Azərbaycan anlayışı coğrafi məhdudiyyətləri aşaraq milli yaddaşın, tarixi məsuliyyətin və gələcək hüquqi iddiaların simvoluna çevrilmişdir. Bu yaddaş nə qədər sistemli şəkildə elmi müstəvidə qorunub təqdim olunarsa, “Böyük yolun davamı” bir o qədər möhkəm intellektual və mənəvi əsaslara söykənəcəkdir

Qərbi Azərbaycan məsələsi artıq xatirə deyil. Artıq bu mövzu nə ailə söhbətlərinin, nə də emosional yazıların çərçivəsində qalır. 22 dekabrda Bakı Dövlət Universitetində keçirilən elmi-praktiki konfrans bunu açıq şəkildə göstərdi: “Böyük yolun davamı” artıq institusional mərhələyə keçib.

Bu tarix təsadüfi deyil. Bu məkan təsadüfi deyil. Bakı Dövlət Universiteti ölkənin ən nüfuzlu elmi mərkəzi Qərbi Azərbaycan məsələsini elmi, hüquqi və siyasi müstəviyə çıxardı. Bu isə o deməkdir ki, mövzu artıq yalnız ictimai hiss yox, dövlətçilik düşüncəsi və akademik məsuliyyət predmetidir.

Niyə bu konfrans vacibdir?

Çünki ilk dəfə olaraq Qərbi Azərbaycan məsələsi:
• emosional ritorikadan çıxarılaraq,
• beynəlxalq hüquq dili ilə,
• qayıdış və mülkiyyət hüquqları kontekstində,
• sülh və legitimlik prinsipləri əsasında müzakirə olundu.

Bu, çox mühüm dönüş nöqtəsidir. Ermənistan tərəfinin illərlə yaratmağa çalışdığı “tarixi mübahisə” mifinin yerinə hüquqi iddia anlayışı qoyuldu.

Akademik səssizlik bitdi. Uzun müddət Qərbi Azərbaycan məsələsi akademik mühitdə ehtiyatla toxunulan mövzu idi. 22 dekabr konfransı bu səssizliyi pozdu. Açıq mesaj verildi:
deportasiya faktı var, hüquq pozuntusu var, qayıdış hüququ var.

Universitet auditoriyalarında səslənən bu mövqeni artıq “radikal çağırış” adlandırmaq mümkün deyil. Çünki bu, elm dilində ifadə olunmuş həqiqətdir.

Bu, revanşizm deyil. Xüsusilə vurğulanmalıdır: konfransda səslənən yanaşmalar revanşizmə yox, hüquqa və sülhə söykənir. Heç bir nifrət dili, heç bir zor çağırışı yoxdur. Amma bir tələb var tarixi ədalətin tanınması.

Bu yanaşma beynəlxalq ictimaiyyət üçün də qəbul ediləndir. Məhz buna görə 22 dekabr
konfransı sadəcə elmi tədbir deyil, siyasi əhəmiyyət daşıyan hadisədir.

Tarixin elə məqamları var ki, susmaq artıq mövqe deyil, geri çəkilməkdir. Qərbi Azərbaycan məsələsi bu mərhələni çoxdan keçib. Bu gün bu mövzu nə emosional xatirədir, nə də nostalji keçmiş. Bu, milli yaddaşın, siyasi iradənin və hüquqi tələbin açıq ifadəsidir.

“Böyük yolun davamı” anlayışı da məhz bu mərhələnin adıdır. Bu yol bir vaxtlar zorla yarımçıq saxlanılmış tarixi prosesin yenidən hərəkətə keçməsidir. Deportasiyalarla kəsilən, qorxu ilə susdurulan, saxtalaşdırılan bir həqiqətin geri dönüş yoludur.

22 dekabr: Böyük yolun institusional mərhələsi. Bu yolun artıq fərdi yazılarla, tək-tək çağırışlarla məhdudlaşmadığını sübut edən mühüm hadisə 22 dekabrda Bakı Dövlət Universitetində keçirilən elmi-praktiki konfrans oldu. Məhz bu ali təhsil ocağında, ölkənin ən nüfuzlu akademik məkanında “Böyük yolun davamı” ideyası elmi, hüquqi və siyasi müstəvidə müzakirəyə çıxarıldı.

Bu fakt son dərəcə önəmlidir. Çünki: mövzu artıq emosional diskursdan çıxıb, akademik legitimlik qazanıb, dövlətçilik düşüncəsi ilə uzlaşdırılıb, beynəlxalq hüquq prizmasından təqdim olunub.
Bakı Dövlət Universitetində bu mövzuda konfransın keçirilməsi təsadüf deyil. Bu, açıq mesajdır: Qərbi Azərbaycan məsələsi artıq cəmiyyətin deyil, dövlətin və elmin gündəmidir.

Qərbi Azərbaycan: silinməyən yaddaş. Qərbi Azərbaycan coğrafi anlayışdan çoxdan çıxıb. Bu ad indi silinmək istənən, amma yaşadılan yaddaşın adıdır. İrəvan, Göyçə, Zəngibasar, Vedibasar, Dərələyəz bunlar dəyişdirilmiş xəritələrdə yoxa çıxarılsa da, xalqın yaddaşında yaşayır.

Toponimlərin dəyişdirilməsi, məscidlərin dağıdılması, qəbiristanlıqların məhv edilməsi bir həqiqəti dəyişmir: bu torpaqlar azəri türklərinin yaddaşının bir parçasıdır.
Deportasiya adını gizlətməyin. Qərbi Azərbaycandan azəri türklərinin çıxarılması “köç” deyildi. Bu, etnik mənsubiyyətə görə həyata keçirilmiş planlı deportasiya idi. 1905–1906, 1918–1920, 1948–1953 və nəhayət 1988–1991-ci illər bunlar bir siyasətin mərhələləridir.

Ən ağır problem isə bu cinayətin uzun illər:

• beynəlxalq səviyyədə susdurulması,
• hüquqi qiymət almaması,
• “mürəkkəb tarix” adı altında ört-basdır edilməsidir.

Cəzasızlıq isə hər zaman yeni haqsızlıqların yolunu açır.
Bu gün fərqliyik hüquqla danışırıq. Bugünkü mərhələnin əsas üstünlüyü ondadır ki, Qərbi Azərbaycan məsələsi artıq: revanşist ritorika ilə yox, nifrət dili ilə yox, qarşıdurma çağırışları ilə yox, beynəlxalq hüquqa əsaslanan qayıdış hüququ kimi təqdim olunur.
Qərbi Azərbaycan İcmasının fəaliyyəti, akademik mühitin fəallaşması və Bakı Dövlət Universitetində keçirilən konfrans göstərir ki, bu mövzu davamlı və planlı strategiyaya çevrilib.

Qarabağ nümunəsi: səbir + hüquq = nəticə

Azərbaycan Qarabağda sübut etdi ki, hüquqa söykənən mövqe gec-tez reallaşır. İllərlə mümkünsüz deyilən reallığa çevrildi. Bu təcrübə Qərbi Azərbaycan məsələsinin də fantaziya yox, perspektiv olduğunu göstərir.

Nəticə: Böyük yol dayanmayacaq

“Böyük yolun davamı” bir şüar deyil. Bu, artıq:
• universitet auditoriyalarında,
• elmi konfranslarda,
• hüquqi sənədlərdə,
• ictimai şüurda yaşayan bir prosesdir.

22 dekabrda Bakı Dövlət Universitetində keçirilən konfrans bu yolun geri dönüşü olmayan mərhələyə keçdiyini göstərdi. Bu yol müharibəyə yox, ədalətə aparır. Susmağa yox, haqqın tanınmasına aparır.
Tarix göstərir: haqlı yol gecikə bilər, amma yarımçıq qalmır.

Nəticə: Böyük yol geri dönməz mərhələdədir. 22 dekabrda Bakı Dövlət Universitetində baş verənlər göstərdi ki, Qərbi Azərbaycan məsələsi artıq:

• unudula biləcək mövzu deyil,
• susdurula biləcək həqiqət deyil,
• kənara itələnəcək tələb deyil.

“Böyük yolun davamı” artıq şüar yox, düşünülmüş, mərhələli və hüquqa əsaslanan prosesdir. Bu yol uzun ola bilər. Amma bu yol dayanmayacaq.

Tarix bir daha sübut edir: elm susmayanda, haqq gec də olsa danışır.

Quliyeva Gülgün Mübariz qızı, s.e.f.d.,
Bakı Dövlət Universiteti