"Enerjinin Səssiz Bədəli və Tükənən Təbiətin Rəqəmsal Hekayəsi"
Ağası Xudaverdiyev
Mehmet Kılınç
Cümhuriyyətin ikinci yüziliyində Türkiyə enerji və ətraf mühit sahəsində mühüm bir dönüş nöqtəsində dayanır. Rəsmi məlumatlarla çəkilən bu tablo, səthi baxışda inkişaf kimi görünsə də, dərinliklərdə daha mürəkkəb bir hekayəni pıçıldayır: Nə tam irəliləyiş, nə də açıq-aşkar bir tənəzzül. Haradasa ortada, boz bir zonadayıq.
2024-cü il etibarilə Türkiyənin ümumi qurulu enerji gücü 106.500 MV səviyyəsinə çatmışdır. Bunun təxminən 32%-i təbii qazdan, 25%-i kömürdən (yerli və idxal), 20%-i hidroelektrikdən, 11%-i küləkdən, 9%-i günəşdən və 3%-i isə geotermal mənbələrdən təmin edilir. Bərpa olunan enerji mənbələri artsa da, elektrik istehsalının təxminən 66%-i hələ də fosil yanacaqlara əsaslanır. Bu göstərici Paris İqlim Sazişi məqsədləri ilə ciddi şəkildə ziddiyyət təşkil edir.
Karbon emissiyası baxımından tablo daha da qaranlıqdır. 2022-ci il məlumatlarına görə, Türkiyənin illik istixana qazı emissiyası 560 milyon ton CO₂ ekvivalentinə çatmışdır. Adambaşına düşən emissiya isə təxminən 6.6 ton təşkil edir. Bu rəqəmlər həm OECD ortalamasından aşağı, həm də ətraf mühitə qarşı daha həssas ölkələrlə müqayisədə xeyli geridədir. Artan sənaye, əhali və nəzarətsiz urbanizasiya nəzərə alındıqda, bu artımın qısa müddətdə dayandırılması mümkün görünmür.
Ətraf mühit çirklənməsi, xüsusilə hava keyfiyyəti sahəsində də həyəcanverici səviyyədədir. 2023-cü ildə Türkiyədə bəzi şəhərlərdə PM10 limitinin aşılması günlərinin sayı 200-ə çatmışdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının təklif etdiyi həddlərin xeyli üzərində olan bu göstəricilər, ürək və tənəffüs yolları xəstəliklərinin artmasında ciddi rol oynayır.
Su ehtiyatları baxımından Türkiyə "su stresi altında olan ölkələr" kateqoriyasındadır. Adambaşına düşən illik istifadə oluna bilən su miqdarı 1.350 m³ təşkil edir və bu rəqəmin 2030-cu ilə qədər 1.000 m³-dən aşağı düşəcəyi gözlənilir. Bu vəziyyət kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın azalması və içməli suyun təminatında daralma kimi ciddi nəticələrə səbəb ola bilər.
Bərk tullantıların idarə olunması da başqa bir qırmızı xətt sahəsidir. Türkiyədə ildə təxminən 35 milyon ton məişət tullantısı yaranır. Bunun yalnız 13%-i təkrar emal olunur. Həmçinin, Türkiyə 2023-cü ildə Avropadan ən çox plastik tullantı idxal edən ölkə olmuşdur: təxminən 300 min ton. Bu, ətraf mühit siyasətlərinin yerli istehsalla ziddiyyət təşkil etdiyini göstərir.
Bütün bu rəqəmsal reallıqların fövqündə əsl məsələ görünməyən bir böhrandır: Təbiətə dair düşüncəmizin dəyişikliyi. Enerji siyasətləri yalnız enerji stansiyalarının investisiyası ilə deyil, eyni zamanda fərdin istehlak vərdişləri, şəhər planlaşdırması və ictimai ekoloji şüur ilə formalaşır. Bir cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi enerji istehsalında deyil, bu enerjidən nə üçün istifadə etdiyində gizlidir.
Tarix 19-cu əsrdə kömürlə, 20-ci əsrdə neftlə yazıldı. 21-ci əsr isə böyük ehtimalla bərpa olunan enerji ilə deyil, təbiətə dönməyən vicdanla xatırlanacaq.
