Pakistan Əfqanıstanda Səudiyyə-İran rəqabətinin ortasında
Kabildə layiqli hökumət olduğu müddətdə Əfqanıstanda Səudiyyə və İran ambisiyalarını idarə etmək o qədər də çətin olmayacaq
“Taliban”ın Əfqanıstan üzərində tam nəzarəti ələ keçirdiyi və ölkədə silahlı müxalifətdən əsər-əlamət qalmadığı bir vaxtda Pakistan “Taliban”a beynəlxalq səviyyədə tanınmasına kömək edir.
“Taliban”ın Əfqanıstana nəzarəti bəzi ölkələr üçün imkanlar yaradıb, digərləri isə öz güc ambisiyalarına meydan oxuyur. İran və Səudiyyə Ərəbistanı Yaxın Şərqin barışmaz rəqibləridir və Əfqanıstanla bağlı tez-tez əks mövqe tuturlar. Əfqanıstandakı hazırkı vəziyyət Səudiyyə rejimi və İran üçün mürəkkəbdir. Səudiyyəlilər BƏƏ və Pakistanla birlikdə 1996-cı ildə ilk “Taliban” administrasiyasını tanıyan üç ölkədən biri idi.
Avrasiya.net xəbər verir ki, bunu “Xalq Cəbhəsi”nə Hindistanın tanınmış siyasi eksperti Məhəmməd Pərviz Bilgami deyib.
Ekspert deyib ki, “Taliban” Əfqanıstanı ələ keçirdikdən sonra İran hələ də Kabildə səfirliyi fəaliyyət göstərən azsaylı ölkələr sırasındadır. Bununla belə, səudiyyəlilər “Taliban”ı tanımağa meylli görünmür, çünki son iyirmi ildə regionun geosiyasəti əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib. Bununla belə, Vaşinqton onları Qərbin maraqlarına xidmət edə biləcək müəyyən mövqe tutmağa məcbur edərsə, Səudiyyə Ərəbistanının vəziyyəti dərhal dəyişə bilər:
“Səudiyyə Ərəbistanı 1998-ci ildə Usamə Bin Ladeni təhvil verməkdən imtina etdikdən sonra “Taliban” rejimi ilə diplomatik əlaqələri dondurdu. 2001-ci ildə ABŞ-da törədilən terror aktından sonra Səudiyyə Ərəbistanı Əfqanıstan səfirliyindəki müvəqqəti işlər vəkili Mulay Mutiullahı ölkədən çıxardıqdan sonra “Taliban” rejimi ilə ikitərəfli əlaqələr tamamilə kəsilib. Səudiyyəlilər həmçinin 2018-ci ildə üləmaların (İslam alimləri) konfransını təşkil edərək, qruplaşma əleyhinə qərarlar çıxarmaq və onun “cihadını” qanuniləşdirmək üçün “Taliban”ı gözdən salmağa çalışdılar. O günlər idi ki, səudiyyəlilər öz hakimiyyətlərinə legitimlik qazanmaq üçün üləmaya arxalanırdılar”.
2011-ci ildə “Ərəb baharı” adlandırılan hadisənin başlanmasından bəri Səudiyyə Ərəbistanı dövlət quruculuğu, siyasət və ya iqtisadiyyatda İslam prinsiplərinə riayət edən müsəlman ölkələrini təhlükə olaraq görür. Səudiyyə hökuməti “Taliban” rejiminin şəriətə əsaslanan idarəetmə formasından danışmasını istəməzdi, xüsusən də Səudiyyənin vəliəhd şahzadəsi Məhəmməd Bin Salmanın öz Krallığında “modernləşmə” yolunda olduğu bir vaxtda.
Bu yaxınlarda Səudiyyənin Təbliyi Camaatının fəaliyyətinə qadağa qoyması, daxili kütləvi missioner yenilənməsinin apolitik, ən sakit hərəkatı Əfqanıstanda baş verən hadisələrlə əlaqələndirilir, çünki həm “Taliban”, həm də Təbliyi Camaat özlərini Deobandi sünni hərəkatının bir hissəsi kimi tanıdırlar. “Taliban” liderlərinin əksəriyyəti Pakistandakı Deobandi seminariyalarını, o cümlədən onun mərhum banisi Molla Məhəmməd Ömər də bitirib. “Taliban” hökuməti 2013-cü ildən siyasi ofisinə ev sahibliyi edən Qətərlə sıx əlaqələrə malikdir. Qətər “Taliban”ın ABŞ ilə sülh danışıqlarında mühüm rol oynayıb və hazırda yeni Kabil hökmdarlarına administrasiyanın müxtəlif aspektlərində kömək edir:
“İran 2015-ci ildən “Taliban”la əlaqələri davam etdirir. İŞİD terror qruplaşmasında ümumi təhlükə aşkar edən Tehran beynəlxalq terror təşkilatının qarşısını almaq üçün “Taliban”la əməkdaşlıq edib. İran həmçinin Əşrəf Qani administrasiyası ilə “Taliban” arasında danışıqlar aparıb və bir neçə raund danışıqlara ev sahibliyi edib. İran Kabildə səfirliyini saxlayır və “Taliban”la yaxşı işgüzar əlaqələr qurub”.
Ekspertin fikrincə, ABŞ-ın Əfqanıstandan çıxarılmasından sonra Səudiyyə Krallığı özünü təcrid olunmuş hiss edir. Səudiyyəlilər Pakistandan Əfqanıstanın İranla birləşməyəcəyinə və Qətər-Türkiyə ittifaqının bir hissəsi olmayacağına dair zəmanət istəyəcəklər. Pakistanın Əfqanıstandakı geosiyasi üstünlüyü səudiyyəlilər üçün pis əlamət deyil, baxmayaraq ki, Səudiyyə hökumətinin son bir neçə ildə Pakistanın əzəli rəqibi Hindistana meyl etməsi İslamabadın narahatlıqla baxdığı bir hadisədir. Əfqanıstandakı Səudiyyə-İran rəqabəti, şübhəsiz ki, səudiyyəliləri öz işlərini idarə etmək üçün Pakistandan istifadə etməyə məcbur edəcək. İran Əfqanıstanla bağlı Pakistanla anlaşma əldə etməyə çalışarkən səudiyyəlilər artıq dəyərli vaxtlarını itiriblər:
“Krallıq həm də təkcə “Taliban”a təsir göstərməyəcək, həm də Kabildəki “Taliban” hökumətinin istiqamətini formalaşdıran Pakistanın Xidmətlərarası Kəşfiyyatının (ISI) yaxşı tərəfində qalmaq istəyir. Səudiyyə Ərəbistanının Əfqanıstana marağı keçmişdən dəyişməsə də, daha qərbyönümlü Səudiyyə rejimi “Taliban”la ilk hakimiyyət dövründə olduğu kimi eyni cür xoşbəxtliyi istəməzdi. Beləliklə, səudiyyəlilər Əfqanıstan “Taliban”ı ilə hər hansı müqayisədən qaçmaq istəyirlər. Pakistanın Səudiyyə Ərəbistanı və İranla əlaqələri son bir neçə ildə təlatümlü olub. Pakistan Səudiyyənin Yəməndəki hərbi uğursuzluğunda iştirak etməkdən imtina etdikdən sonra gərginlik daha da artıb. Digər tərəfdən, Tehran və İslamabad arasında ikitərəfli münasibətlər son iki ildə tez-tez həyata keçirilən səfərlər və danışıqlar sayəsində xeyli yaxşılaşıb. Bundan əvvəl, 2017-ci ildə hər iki tərəfin transsərhəd hücumları səbəbindən gərginlik hökm sürürdü”.
Səudiyyə Ərəbistanının bugünkü Əfqanıstanda aktuallığını qorumaq üçün çox az variantı qalıb və Pakistan onların Kabildə müəyyən təsirə malik olmaq üçün ən yaxşı variantıdır. Səudiyyə Ərəbistanının dərin xəzinələri Ər-Riyadı sanksiyalardan əziyyət çəkən İrandan daha yaxşı vəziyyətdə qoyur. Bundan əlavə, səudiyyəlilərin öz neft dollarları ilə xarici təsirləri satın almaları ilə bağlı ictimai şou göstərdikləri məlumdur. İran Pakistanın siyasətlərinə təsir etmək üçün köhnə diplomatiya, ticarət və strateji təşəbbüslərə etibar etməli olacaq ki, səudiyyəlilər İslamabad və Kabildə yersiz təsir əldə edə bilməsinlər. Bir az səbirlə İran da Səudiyyə Ərəbistanının öz siyasətindəki tələskənliyindən istifadə edə biləcək. Səudiyyənin yəhudi lobbilərini razı salmaq səyi ilə İranın Krallığı gözdən salmaq üçün çoxlu imkanları olacaq.
İranın Səudiyyə Ərəbistanında heç vaxt ola bilməyəcəyi bir şey var: həm Əfqanıstan, həm də Pakistanla sərhəd. Pakistan üçün İranın Əfqanıstandakı müsbət rolu Əfqanıstanda “Taliban” hakimiyyətinin sabitləşməsi və tanınması baxımından daha əhəmiyyətlidir:
“Bununla belə, Pakistan Əfqanıstanda İrana çoxlu torpaq güzəştinə getmək istəməzdi. Səudiyyə Ərəbistanının əhəmiyyətsizliyi artsa da, İran diplomatik sahədə daha fəaldır. Oktyabrın 27-də İranda Əfqanıstan üzrə Moskva formatı adlanan danışıqların altı üzvü olan Rusiya, Çin, Pakistan, Tacikistan, Özbəkistan və Türkmənistanın xarici işlər nazirləri iştirak edib. Pakistan və İran üçün Əfqanıstanın sabit yerə və sonra daha geniş regional iqtisadi və nəqliyyat şəbəkəsinin bir hissəsinə çevrilməsini təmin etmək onların qarşılıqlı maraqlarına uyğundur”.
Bu yaxınlarda Əfqanıstan-İran sərhədində baş verən toqquşma İran hakimiyyəti tərəfindən “anlaşılmazlıq” kimi qiymətləndirilsə də, gələcəkdə bu cür anlaşılmazlıqların yaranma ehtimalı arta bilər. Belə bir vəziyyətdə Pakistanın vasitəçilik rolu genişlənəcək. Səudiyyə Ərəbistanı hazırda Əfqanıstandakı rolunu aşağı səviyyədə saxlayır, lakin Ər-Riyad Əfqanıstanda uzun müddət biganə qala bilməz. Onlar Ər-Riyadda siyasət qızdırmasına meyllidirlər və bir gün Əfqanıstanda böyük rol oynamaq istəyi yarana bilər.
Bu baş verərsə, onlar Pakistanın təsir rıçaqlarından istifadə etməli olacaqlar: “Səudiyyə Ərəbistanının nağd pul sıxıntısı olan Pakistanın qərar qəbul etməsinə təsir etmək qabiliyyəti İslamabadın 2019-cu ildə Kuala Lumpur konfransından on birinci saatda geri çəkilməsindən aydın görünür. Buna baxmayaraq, Əfqanıstan daha mürəkkəb məsələdir və Səudiyyə Ərəbistanı anlaya bilər ki, qəzəblənmək həmişə işə yaramır. Pakistanın ziddiyyətli maraqları idarə etmə tarixini nəzərə alsaq, Kabildə layiqli hökumət olduğu müddətdə Əfqanıstanda Səudiyyə və İran ambisiyalarını idarə etmək o qədər də çətin olmayacaq”.
