Qarabağdakı muzeylərimiz

Vüqar Tofiqli

Nəhayət ki, Vətən müharibəsinin qırx beş günlük son mərhələsi başa çatdı. Bir Fateh kimi Prezident İlham Əliyev Ali Baş Komandan olaraq müzəffər Azərbaycan Ordusunun qətiyyətli hərəkətiylə otuz il ərzində davam edən müharibə mücadiləsini möhtəşəm qələbə ilə başa vurdu. İnanıram ki, müharibənin siyasi müstəviyə keçən hissəsi də zəfərlə başa çatdırılacaqdır. Heç bir şübhəm yoxdur ki, ürək yanğısıyla izlədiyim proseslər başa çatdıqdan sonra bərpa-quruculuq işlərində biz də bir ziyalı olaraq öz töhvəmizi verəcəyik. Və deməliyəm ki, indidən öz təkliflərimizi hazırlayırıq.

Ölkə başçısının da söylədiyi kimi hələ qarşıda görüləsi işlərimiz çoxdur. Həm müharibənin, həm də şərəfsiz ermənilərin ölkəmizin maddi-mədəni irsinə vurduğu ziyanlar barəsində məlumatlar toplanılmalı, beynəlxalq müstəviyə çıxarılmalı, ermənilərin nə qədər şərəfsiz və simasız olduqları faktlarla yerli-yataqlı isbat etməli və nümayiş etdirməliyik. Bu işdə səhvə, tələskənliyə və ya hər hansı pərakəndəliyə yol verilməməlidir.

Bu məqamı da deməliyəm ki, ermənilərin ölkəmizin maddi-mədəni irsinə vurduğu ziyanin hesablanmasıyla bağlı sabiq millət vəkilinin rəhbərliyi ilə illər boyu qiymətləndirmə aparılsa da və bununla bağlı Nazirlər Kabineti yanında yaradılan İşçi qrupunun fəaliyyəti üçün ciddi maliyyə ayrılsa da bu gün işçi qrupu tərəfindən ortaya konkret və əsaslı işin qoyulmaması təəssüf hissi doğurur. Qeyd edim ki, bu gün bu həssas məsələnin ciddi araşdırılmasına ehtiyac vardır.

“Qarabağ muzeyləri” mövzusu isə uzun illər boyu diqqətimdə olduğundan müəyyən məsələlərə yenidən aydınlıq gətirməyi özümə borc bilirəm. Baxmayaraq ki, bununla bağlı xeyli müddət əvvəl medaiada geniş yazılarla çıxışlarım olub.

Bu qeydlərdə bəzi məqamları təkrar olaraq oxuculara təqdim etmək məcburiyyətindəyəm.

İlk olaraq araşdırmalar barəsində.

***

“Qarabağ muzeyləri” layihəsinin ideya müəllifi olaraq bu istiqamətdə araşdırmalarımızından belə nəticəyə gəlmək olar ki, Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilən Azərbaycan ərazilərində maddi-mədəni irsinin daşıyıcısı olan bizim ilkin olaraq müəyyən etdiyimiz 31 muzeydən, 29 rəsmi statusla, ikisi - Şuşa qalası Gəncə qapısının yanında “Daş sənətkarlığı Muzeyi” və “Molla Pənah Vaqifin məqbərə muzey kompleksi” ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərmişdir.

İlkin hesablamalara görə, ümumi mövcud olmuş muzeylərdə 125 min ədədə yaxın eksponatdan bu gün 103 minlik daşınan eksponat fondu Ermənistanın Silahlı Qüvvələrinin nəzarəti altında olmuş ərazilərdə yerləşir. Yalnız Cəbrayıl rayon tarix-diyarşünaslıq muzeyinin eksponatları muzeyin direktoru işləmiş Taryel Abbaslının şəxsi təşəbbüsü ilə işğal altından çıxarılaraq İstiqlal muzeyinə, dunyada ikinci hesab edilən Ağdam Çörək Muzeyində sərgilənən arxeoloq İdeal Nərimanov tərəfindən arxeoloji qazıntılar zamanı Çalağan təpədə aşkar edilən 6000 yaşlı buğda dənələri Ağdam Mədəniyyət şöbəsinin o zamankı müdiri Çimnaz Əliyevanın təşəbbüsü ilə Azərbaycan Tarix Muzeyinə təhvil verilmişdir.

Bu gün işğal altında olan yüzlərcə daşınmaz tarixi abidələrimizin böyük əksəriyyəti isə mənfur qonşularımız tərəfindən ya erməniləşdirilib, ya da dağıdılıb.

Bu məqamı bir daha qeyd etməliyəm ki, sözügedən ideya ilkin olaraq mənimdə vaxtı ilə çalışdığım Söz Azadlığını Müdafiə Fondunun əməkdaşlarının iştirakıyla Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən layihə çərçivəsində gerçəkləşdirmək mümkün olmuşdur.

Layihə xeyli əvvəl başa çatmış olsa da biz axtarışlarımızı dayandırmadıq.

Beləliklə, davamlı araşdırmalarımız zamanı ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərən və fondunda kifayət qədər eksponat olan üç muzeyin olduğu aşkara çıxarılmış və məlum olmuşdur ki, işğaldan əvvəl Ağdamda Süleyman Sani Axundovun və Xurşud banu Natəvanın xatirə muzeyi, habelə Şuşada “Dərman bitkiləri muzeyi” fəaliyyət göstərmişdir.

Əldə etdiyimiz məlumatları bir daha təqdim edirik

***

Süleyman Sani Axundovun ev muzeyi onun doğuldugu Seyidli kəndində idi. Seyidli kəndi isə o illərdə artıq şəhərə qarışmışdı. Ötən əsrin 70-ci illərində dramaturqun adını daşıyan küçədə xeyli abadlıq işləri həyata keçirilmiş, hətta həyatyanı sahələri keçməklə küçə üzü Sarıhacılıyadək uzadılmışdı. S.S.Axundov küçəsinin Sarıhacılı kəndi istiqamətindəki hissəsində 20 maşınlıq avtomobil təmir stansiyasının inşası küçənin çəkisini bir qədər artırmışdı. Bundan əlavə Şuşa, Laçın və Xankəndi istiqamətində gedən bütün marşrutlar şəhərin mərkəzinə daxil olmadan məhz bu küçə vasitəsiylə gedirdilər. S.S.Axundov küçəsi həm mərkəzi, həm də işlək küçələrdən idi.

Ev muzeyi 1975-ci il oktyabrında dahi dramaturqun yüzilliyi ərəfəsində 43 saylı Səyyar Mexanikləşdirilmiş Dəstənin inşaatçıları tərəfindən yenidən inşa edilərək ziyarətçilərin ixtiyarına verildi. Bundan xeyli əvvəl isə dramaturqun adını daşıyan küçənin baş tərəfində, yəni “soyuztransla” üzbəüz bağda onun heykəli də ucaldılmışdı. Ancaq bundan bir qədər sonra yəni 1985-ci ildə heykəlin yeri dəyişdirilərək muzeyin həyətinə köçürüldü. Qeyd edilməlidir ki, Xan çinara bürünmüş həyət səliqə-səhmanı ilə daim seçilirdi.

Səksəninci illərdə rayonda mədəniyyət şöbəsinin müdiri işləmiş Çimnaz Əliyeva bizimlə söhbətində bildirdi ki, binada olan otaqların birində yerləşən muzeydə dramaturqa aid edilən yüz əlliyədək eksponat toplanılmışdır. Burada onun geyimlərindən tutmuş əlyazmalaradək müxtəlif eksponata rast gəlmək olardı. Ev muzeyinin yerləşdiyi binada həmdə S.S.Axundovun adını daşıyan rayon uşaq kitabxanası da fəaliyətdə idi. 1977-ci ildə kitabxananın fondunda 6640 kitab fondu var idi. Kitabxananın müdiri vəzifəsini isə Azərbaycan Dövlət Universitetinin kitabxanaçılıq fakultəsinin məzunu olmuş Nazilə Hüseynova icra edirdi. Ştatda olan yeddi nəfərdən iki nəfəri məhz muzeyin fəaliyyətinə nəzarət edir, gələn qonaqları müşaiyət edirdi. Füruzə Rəsulovanın 1977-ci ildə “Lenin yolu” qəzetinə yazdığı məqalədə qeyd edir ki, “kitabxananın 340 nəfər daimi oxucusu vardır. Kitabxanaçı Səkinə Eyvazova uşaqlara kitab təbliğində fəallıq nümayiş etdirir. Muzey-kitabxanada keçirilən tədbirdə şəhər 8 nömrəli və Seyidli orta məktəbin şagirdləri yaxından iştirak edirlər.”

Maraq doğuran sual ondadır bu mədəniyyət ocağı muzey kimi niyə qeydiyyata alınmayıb, yəni dövlət statusu verilməyib. O dövrdə çalışmış ziyalılarla söhbətdən sonra belə qərara gəlmək olar ki, uşaqlarda kitaba olan maragı artırmaq və xüsusəndə S.S.Axundovun yaradıcılığında uşaq mövzunun üstünlük təşkil etdiyindən belə bir qərar verilmişdir. Kitablar vasitəsiylə uşaqlarda S.S.Axundovun həyat və yaradıcılığına maraq yaradılırdı.

***

Xurşud banu Natəvanın Ağdamla çox böyük bağlılığı var idi. Bu şəhərdə həm özünün, övladlarının mülkləri olmaqla yanaşı, həmdə ailə qəbirstanlığı (İmarət) bu şəhərdə idi. Tanınmış şairənin 1982 - ci ildə 150 illik yubileyinə həmyerliləri də ciddi şəkildə hazırlaşırdılar. Həmin ilin may ayında ilk ilaraq Natəvan Qızlar bayramı keçirildi. Bununla bağlı əməkdar mədəniyyət işçisi Cimnaz Əliyevanın fikirləri diqqətimizi daha çox çəkdi.

Çimnaz Əliyeva: “Ağdam bu bayrama ciddi çəkildə hazırlaşmışdı. Həmin illər dünya şöhrətli alimimiz Xudu Məmmədov, şair Famil Mehdi və Şahmar Əkbərzadə elə bir ay olmurdu ki şəhərə gəlməsin. Onlar hər gəlişiylə birinci katib Sadiq Murtuzayevə hansısa təklifi verməliydilər. İmarətdə təmir bərpa işlərinin aparılması, X.B.Natəvanın qəbrüstü abidəsinin yenilənməsi və şairənin büstünün qoyulması da həyata keçirilmişdi. Məhz həmin ərəfədə tarix - diyarşünaslıq muzeyinin sərgi salonu“İmarətə” köçürülmşdü. İmarətə bitişik iki böyük otağın birində isə xatirə muzeyi təşkil etmək təklif olundu. Yadımdadı ki, az müddət ərzində şairəyə məxsus yüzdən artıq hörmə, geyim və əlyazmaların surəti yığıldı. Muzey ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərəsi oldu. Mədəniyyət şöbəsinin və tarix diyarşünaslıq muzeyinin hər birindən bir əməkdaş muzeyin fəaliyyətinə nəzarət edir və ziyarətçiləri muzeylə tanış edirdilər.”

***

Ötən əsrin səksəninci illərində ölkəmizdə otlarla müalicəyə diqqət artırılmışdı. İlk olaraq İçərişəhərdə fəaliyyətini bu gündə davam etdirən “Yaşıl aptek – muzey” açılmışdı. 1984-cü ildən fəaliyyətə başlayan “Yaşıl aptek-muzey” bu gün fito-aptek kimi xidmətini davam etdirir.

Həmin ərəfədə Şuşanın Təzə məhəlləsində Kərim bəy Mehmandarovun yaşayış kompleksindəki məscid binasında “Dərman bitkiləri muzeyi” fəaliyyətə başladı. Bura həmdə “Yaşıl aptek- muzey” adlandırılırdı. Bu muzeyin açılması ilk növbədə Şuşa təbiətinin qorunması yolunda atılan uğurlu addımlardan hesab olunur. Muzeyin Azərbaycanda tibb elminin banılərindən hesab olunan Kərim bəy Mehmandarovun kompleksində açılması da rəmzi məna daşıyırdı. Xatırladaq ki, Kərim bəy Mehmandarov inqilabdan əvvəl Şuşada dərman bitkiləriylə müalicənin ən samballı mütəxəssislərindən hesab olunur.

Muzeydə yüzlərlə quru bitkilərlə yanaşı, milli təbabətimizdə istifadə olunan qab-qacaqlar - saxsıdan yonulmuş bel küpü, mis həvəngdəstə, dərman hazırlamaq üçün şüşə qablar, manqal, sandıq, gülabqabı, sənətkarlıqla düzəldilmiş kasa və camlar sərgilənirdi. Muzeydə həmçinin Şuşada tanınmış tibb biliciləri olan Mirzə Sadıq, Mirzə Cavad, Məmmədqulu Qarabağı, Mirzə Hüseyn və Kərim bəy Mehmandarov haqqında bilgilər nümayiş etdirilirdi.

Muzeydə ayrıca bir bölmədə XX əsrin tanınmış ziyalıları-Mir Mövsüm Nəvvab, Səttar Əsədov, Validə Tytayuq haqqında foto və yazılı məlumatlar sərgilənirdi.

Qeyd edim ki, muzeyin fəaliyyət göstərdiyi binada, həmdə 666 saylı aptek fəaliyyətdə idi. O illərdə muzeyin direktoru vəzifəsini Əmirşah Məmmədov icra edirdi. Muzeyə xarici qonaqların maraq göstərdiyini nəzərə alaraq izahlar ana dilimizlə yanaşı, həm rus, həmdə ingilis dilində verilmişdi.

***

İndisə işğal altında olan muzeylərin say məsələsinə toxunaq. Bu istiqamətdə müxtəlif rəqəmlərin səslənməsi bu günədək Mədəniyyət nazirliyi və tədqiqatçılarla vətəndaş cəmiyyəti təmsilçilərinin yekdil rəqəm üzərində işləməməsi təəssüf doğurur. Bizim təklif etdiyimiz siyahının da ola bilsin işləniməsinə ehtiyac var. Ancaq bizim rəqəmlər rəsmi mənbələrə və həmin illərdə məhz bu muzeylərdə çalışan insanların fikirlərinə söykənir.

Nəticə etibariylə, deyilənlərdən belə qənaətə gələ bilərik ki, işğal altında və münaqişə zonasında 34 muzeyimizin 29-u rəsmi statusla, digər beşi isə ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərmişdir. Bu muzeylərin onu Şuşada, altısı Ağdamda, üçü Zəngilan və Füzulidə, ikisi Laçın, Xocavənd və Cəbrayılda, biri isə Xankəndi, Xocalı, Ağdərə, Əsgəran, Qubadlı və Kəlbəcərdə fəaliyyət göstərmişdir. Üst-üstə muzeylərimizdə sərgilənən eksponatların sayı 125 minə yaxın olmuşdur. Bir məqamı da unutmayaq ki, erməni əhasilinin çoxluq təşkil etdiyi ərazilərdə - keçmiş Martuni, Mardakert və Hadrut rayonlarında fəaliyyətdə olan muzeylər elə də zəngin olmasa da hər halda burada sərgilənən eksponatlar Azərbaycan dövlətinin və xalqının maddi-mədəni irs nümunələri kimi qəbul edilməli və fikrimizcə ümumi siyahiya daxil edilməlidir.

Bununla yanaşı bu rayonların dördündə rəsm qalereyaları da mövcud olmuşdur.

İndisə siyahini təqdim edirəm;

Zəngilan Tarix diyarşünaslıq muzeyi
Filial: Xalqlar Dostluğu muzeyi
Daş Heykəllər muzeyi
Laçın Tarix diyarşünaslıq muzeyi
Filial: Sarı Aşığın xatirə muzeyi
Qubadlı tarix-diyarşünaslıq muzeyi
Füzuli tarix-diyarşünaslıq muzeyi
Füzuli B.Sərdarovun ev-muzeyi
Bala Bəhmənli kənd Tarix-diyarşünaslıq muzeyi
Cəbrayıl tarix-diyarşünaslıq muzeyi
Filial: Cəmil Əhmədovun ev-muzeyi
Ağdam tarix-diyarşünaslıq muzeyi -
Ağdam Rahib Məmmədov adına Döyüş şöhrəti muzeyi
Ağdam Q.Primovun ev-muzeyi
Ağdam Çörək Muzeyi
X.B Natəvanin xatirə muzeyi
S.S. Axundovun xatirə muzeyi
Şuşa şəhərinin tarixi muzeyi
Şuşa Ü.Hacıbəyovun Şuşadakı ev-muzeyi
Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət muzeyi Şuşa filialı
Dövlət Qarabağ Tarixi muzeyi
Şuşa Bülbülün ev muzeyi
Şuşa Mir Mövsüm Nəvvabın xatirə muzeyi
Şuşa qalasının Gəncə divarının yanında Daş Muzeyi
Xan qızı Natavanın ev muzeyi
Vaqifin məqbərə kompleksi
Yaşıl aptek muzeyi
Xankəndi tarix-diyarşünaslıq muzeyi
Xocalı (Yaloba) tarix-diyarşünaslıq muzeyi
Kəlbəcər Tarix-diyarşünaslıq muzeyi
Hadrut Tarix diyarşünaslıq muzeyi (Xocavənd)
Martuni tarix diyarşünaslıq muzeyi (Xocavənd)
Ağdərə tarix diyarşünaslıq muzeyi (Mardakert)
Əsgəran tarix diyarşünaslıq muzeyi
Laçın dövlət rəsm qalereyası
Şuşa dövlət rəsm qalereyası
Qubadlı dövlət rəsm qalereyası
Ağdam Dövlət Rəsm qalereyası
Qeyd etməliyəm ki, indiki məqamda işğal altında olan maddi-mədəni irsin öyrənilməsiylə bağlı bütün məqamlar, təkliflər, araşdırmalar nəzərə alınmalı və bir daha təhlil olunmalıdır. Əsas məqsədimiz isə bir daha erməni vandalizmini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq və əldə olunmuş məlumatları gələcək nəslə ötürmək olmalıdır.

***

Son olaraq işğal altından azad edilən ərazilərdə aparılacaq bərpa-quruculuq işlərində verəcəyimiz töhvəyə qayıdım.

Biz xeyli müddətdir Ağdam Çörək Muzeyi ilə bağlı ciddi aradırma və tədqiqatlar aparırıq. Nəticə etibariylə ortada bir monoqrafiya və onlarca məqalə vardır. Ən əsası isə muzeylə bağlı 180 yaxın müxtəlif səpgili eksponat tərəfimizdən toplanılmışdır. Düşünürəm ki, az iş deyil və və bu ekponatın əldə edilməsi kifayət qədər vaxt və enerji aparıb. Mənə hələ maliyyə tərəfinə toxunmuram. Və əsas niyyətimdə məhz Ağdam Çörək Muzeyinin bərpasında yaxından iştirak etməkdir.

Hələ 2014-2015-ci illərdə Ağdam Çörək Muzeyinin yenidən bərpasıyla bağlı müraciətlərimizə həm Mədəniyyət nazirliyi, həm Ağdam RİH-in o illərdə ki rəhbərliyi müsbət cavab versələrdə konkret addım təəssüf ki atılmadı.

İndisə məqam yetişib. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev özünün dediyi “Qarabağ Azərbaycandır!” fikrini de-fakto və de-yure həll etməklə dünyada Azərbaycan xalqının yenilməz olduğunu isbat etməklə, Fateh olaraq işğal altında olan ərazilərimizi erməni işğalçılarından təmizlədi. Bununla da Qarabağa qayıtmağımıza və regionda bərpa-quruculuq işlərinə start vermiş oldu.

Beləliklə, müvafiq orqanlardan və xüsusiylə Mədəniyyət Nazirlyinin rəsmilərindən xahiş edərdim ki, bu yazıda qaldırılan bir çox məsələləri və təklifləri indidən diqqətdə saxlasınlar.